BİR KIŞ KORKUSU: “TOMTOMU” (5)

BİR KIŞ KORKUSU: “TOMTOMU” (5)
 
Mevlüt KAYA
 
-Geçen haftanın devamı-
Eynesil’de bir korku kahramanı olarak aktarmaya çalıştığımız Tomtomu’nun, derlemelerden elde ettiğimiz özelliklerine ya da tasvirlerine baktığımızda; iriliği, çirkinliği, kuvveti, torbası, zili/çanı, çekici, ihtiyar bir erkek olması, işkence etmesi, evlere gelip çocukları alması gibi imgeler karşımıza çıkmaktadır.
Yukarıda aktarılan ve “tom” kökünden türetilmiş olan sözcükler genellikle yığın halinde olma ya da bir araya birikmiş olma, irilik, yuvarlaklık, ses çıkarma, kesme, şişme, gibi Tomtomu’da var olan özellikleri barındırmaktadır. Bu nedenle Tomtomu adıyla hepsi bir şekilde ilişkilendirilebilir ancak Dede Korkut’un Günbed yazmasında geçen ve yazının önceki kısımlarında zikredilen “tom: sert; tom yürekli: sert yürekli” ifadesi Tomtomu’nun öne çıkan sert mizacı ile doğrudan örtüşmektedir. Bununla ilişkili olarak argoda “tomtom” sözcüğünün “asık suratlı” anlamında kullanılması da aynı şekilde Tomtomu’nun korkunçluğuna vurgu yapmaktadır. Tomtomu’nun adı da muhtemelen sert yürekli, asık suratlı olmasına istinaden konulmuştur. Tomtomu, çocukların genelde çekindiği, korktuğu bu figürlerin yanı sıra bilinmezliği ve zarar verme olasılığını da barındırmış, her çocuğun kafasında ayrı bir tasvirle canlanmıştır.
Tomtomu’nun korku unsuru olarak kullanıldığı Ocak ayı aynı zamanda Trabzon yöresinde, içinde Karakonculus figürü de bulunan geleneksel Kalandar’ın kutlandığı zamandır. Tomtomu’nun ait olduğu Eynesil yöresi ile söz konusu bölgenin yakınlığı, sosyokültürel etkileşimi sonucunda, bir korku unsuru olan Tomtomu ile Kalandar geleneği dâhilindeki Karakonculus adlı canavar figürü arasında tematik bir bağın olduğu düşünülmektedir. Bu olasılığı Eynesil’deki bazı kişisel kaynakların aktarımları da doğrulamaktadır: H. Bodur ile yapılan görüşmede “eskiden büyüklerin, Tomtomu’nun başka bir adına da Cangalos dedikleri” ifadesi yer almaktadır (Hayrullah Bodur ile yapılan görüşme, 30.03.2020). Karakış ayının son üç günü ile Zemheri ayının ilk üç gününü kapsayan sürece, “Tomtomu Haftası” derlermiş eskiler (1924 doğumlu bir teyzenin oğluna aktarımıdır). Ağır kış koşullarında, kar kapıyı kapattığında, bacadan çıkmak zorunda kalırmış eskiden, küçük yer evlerinde yaşayan insanlar… (Halil Çoban ile yapılan görüşme, 30.03.2020).
Tomtomu ile Kalandar geleneği arasındaki tematik ilişkiyi, geçiş dönemi uygulamaları ve içerikleri bağlamında değerlendirmek mümkündür. Trabzon yöresinin bazı kesimlerinde 13 Ocak’ı 14 Ocak’a bağlayan gecelerde gerçekleştirilen geleneksel Kalandar gecesi yılbaşı kutlamalarının temeli oldukça eskidir. Aktarılanlara göre bu kutlamalarda Karakoncolos veya Momoyer adı verilen kara renkli çirkin bir canavarın etrafında seyirlik oyunu sergilenmektedir. Canavarın; büyüklüğünün çocuk, kedi veya maymun kadar olduğu ve kürklü, tüylü bir bedene sahip olduğu düşünülmektedir. İnanışa göre bu canavar, geceleri gezer, şakacıdır, zararsızdır ama görüntüsü itibarıyla insanları korkutur. Buna istinaden Kalandar gecesinde köydeki çocuklar ve gençler hayvan postu giyip, bellerine çan asarak yüzlerini karaya boyarlar. Saçları dağınık halde Karakonculus kılığında dolaşırlar. Karakonculus’un “kışın en soğuk günlerinde, Ocak ayının ilk on iki gününde sokaklarda” gezerek rastladığı kişilere, içinde “kara” sözcüğü geçen bir cevap almak gerekliliğiyle nereden gelip nereye gittiğini sorduğuna inanılmaktadır. Bölgede “Konculus”, “Yaban Adam” gibi adlarla da anılan Karakonculus’un “kışın ormandan sahil köylerine fırtınayla geldiğine veya denizden çıktığına, insanları taklit ettiğine ve maymuna benzediğine, özellikle küçük çocukları ve yeni doğmuş buzağıları yediğine” inanılmaktadır (Zeynep Kantarcı, Kalandar Kutlaması: Livera (Yazlık) Köyü Örneği, Sosyal Bilimler Dergisi, sayı: 10, 2017, s. 496).